Dyna’r cwestiwn y mae Partneriaeth Rhosdir Powys yn gobeithio darparu atebion.
Wrth gwrs mae mwy nag un model o ddefnydd tir cynaliadwy, mae pethau yn wahanol yn wahanol lefydd. Fodd bynnag, mae tri rhosdir yng nghanolbarth Cymru yn darparu’r lleoliad am fenter tair blynedd y Llywodreath Gymreig, wedi’i hariannu gan yr UE, sy’n archwilio sut i gyflawni cydbwysedd ymarferol a thymor hir rhwng natur a phobl, yn cynnwys y rhai sy’n gwneud bywoliaeth o’r rhostiroedd a’r rhai sy’n eu mwynhau drwy weithgareddau hamddenol. Dyma’r datblygiad cynaliadwy clasurol rhwng amgylchedd, economi a chymdeithas.
Mae’r fenter yn cynnwys Ireland Moor, Beacon Hill a Bal Bach, ond ei brif ffocws fydd ar gwrthdroi dirywiad yn ein rhywogaethau adar y rhostiroedd fel y grugiar, y gylfinir, y cornchwiglen a’r cwtiad aur drwy adfer eu cynefinoedd rhosdiroedd grug a chyflogi ceidwaid.
Pwrpas Cynllun Rheolaeth Canaliadwy yw i roi cymorth i prosiectau graddfa tirwedd cydweithredol sy’n gweithredu i wella gwytnwch ein hadnoddau naturiol ac ecosystemau mewn ffordd sy’n dod a buddiannau i ffermydd ac i gymunedau lleol.
Cydnabyddir cydweithio fel elfen hanfodol tuag at lwyddiant, ac mae llawer o ymdrech yn y fenter ar ddod a’r gwahanol bobl at eu gilydd i drafod a chytuno ar y ffordd orau i symud ymlaen, fel bod pawb yn elwa o’r rhostiroedd. Gwneir hyn drwy nifer o ddigwyddiadau cyhoeddus ac arolygon, i gasglu gwybodaeth a barn y rhai sy’n defnyddio, yn berchen ar, ffermio, rheoli ac ymweld a’r dair rhosdir.
Pan ddaw at adfer bioamrywiaeth ar y rhostiroedd hyn, cofnodir swm enfawr o data misol i helpu perchnogion y tir i weld yn gyflym y meysydd allweddol sydd angen eu sylw. Gan weld o’r nifer o lwynogod ac adar or deulu’r fran sy’n cael eu dileu, mae rheoli ysglyfaethwyr yn flaenoriaeth allweddol. Fodd bynnag, mae cynnal y grug gyda ymosodiadau gan eithin a rhedyn hefyd yn her fawr. Yn dilyn cyngor gan Dick Bartlett o Rhostiroedd Prydain, mae’r fenter wedi cychwyn rhoi sylw ar addasu torri rhedyn a thechnegau llosgi sydd wedi eu cynllunio i wrthbwyso effaith dwyseddau uchel adar ysglyfaethus.
Catherine Hughes yw Rheolwr y Fenter, ac mae llawer o’i hamser yn mynd at siarad gyda wahanol bobl o berchnogion, ceidwaid a phorthwyr i rai a byddiannau hamddenol a thwristiaeth.
Medd Catherine “Drwy ymgysylltu gyda phawb sydd a diddordeb, gallwn gychwyn i gytuno a 80% o beth yr hoffwn weld yn y tirwedd yn y dyfodol, ond mae’n cymeryd amser ac ymrwymiad i gael y neges drosodd. Mae’r cydweithrediad hon yn fenter newydd felly mae’n rhaid i ni barhau i gynnwys pawb a diddordeb a chadw momentwm a chryfhau’r stori and yn fwy pwysig, dangos beth fydd y canlyniadau drwy adferiad ar y tir. Mae ymgysylltu a mwy o gefarthrebu yn allweddol. Mae ymweliadau gan ysgolion yn bositif iawn, yn enwedig pan mae’r plant yn frwdfrydig ac yn gally gofyn cwetiynau am eu hardal lleol. Wrth gael y porthwyr a’r ceidwaid i gynnal yr ymweliadau, ein nod yw darganfod atebion yn ein tirwedd hanesyddol a phwysig. Mae’r plant yn amlwg yn mwynhau cael esboniadau o’u gweithgareddau dyddiol gan y porthwyr a’r ceidwaid. Ni ellir ei ddysgu yn y dosbarth. Gallai hefyd ysbrydoli’r plant i feddwl am yrfa yng nghefn gwlad”.
Ein nod ydy cael 500 o blant lleol ar y rhostiroedd dros y tair blynedd a datblygu ffyrdd newydd drwy nifer o wyddoniaeth dinesydd, celfyddydau, cerddoriaeth a.y.y.b i gyfleu harddwch ein tirwedd ac i’w cael i helpu ni i ddathlu eu pwysigrwydd. Rydym angen plant i deimlo perchnogaeth amdanynt, ac hyd yma mae wedi bod yn ardderchog, ac mae’r negesau gan y plant yn y gweithgareddau yma yn cael eu lledeunu i gunilleidfa eang. Mae hanes y rhostiroedd yn un cymleth, gyda nifer o ddyheadau ond rydym yn ymgysylltu gyda cyn gymaint o randdeiliad a phosib i weld os allwn gynyddu bioamrywiaeth a chreu swyddi o ansawdd i wella economi’r cefn gwlad ac yn y broses adeiladu gwydnwch i’n rhostiroedd Cymreig”.
Yn ychwanegol, mae’r fenter yn casglu data o’r rhostiroedd eu hunain. Mae gwerthusiad cyfalaf naturiol gwaelodlin wedi ei gynnal. Mae ychydif o wyddoniaeth dinesydd hefyd yn cymeryd lle, gyda cwadrantiau wedi eu marcio i alluogi mesuriadau o ganran rhywogaethau planhigion, ac i alluogi mesur uchder llysdyfiant dwywaith y flwyddyn. Hefyd mae lluniau wedi eu tynnu. Bydd y dulliau hyn yn galluogi mesur y cynnydd maes o law.
Mae perchennog Ireland Moor, Will Duff-Gordon, a diddordeb arbennig mewn adfer peth saethu grugiar ar rosdiroedd Powys. Mae Will wedi gweld dirywiad cyson yn iechyd y rhostiroedd yma yn ystod ei fywyd a phenderfynodd ar newid hyn. Er mwyn gwneud hyn, roedd hi’n gwneud synwyr i sicrhau cefnogaeth llywodreathol, yna cychwyn menter uchelgeisiol a fyddai’n ysgogi buddsoddiadau mewn 20,000 o aceri o rosdiroedd Powys.
“Drwy nifer o gyfarfodydd a sgyrsiau gobeithiwn greu ymwybyddiaeth gwell o fuddion cyhoeddus a berfformiwyd gan gynefinoedd y rhosdiroedd. Y nod yw y gall niferoedd eu mwynhau ond o fewn y ffiniau o beth sydd o les i’r tir a’r rhywogaethau prin. Mae angen i’r cyhoedd, ffermwyr a pherchnogion y tir helpu’r tir i fod yn fwy gwydn i’r cynydd mewn defnydd cyhoeddus, a darparu cyllid i geidwaid llawn-amser. Credwn ei bod yn bosib cyflawni hyn gyda tim rhagorol o geidwaid, cynghorwyr, ffermwyr hwyluswyr lleol. Mae’r Llywodreath Gymreig wedi bod yn gydweithwyr ardderchog hyd yn hyn a teimlwn ddyletswydd cryf i dalu’n ol ar eu ffydd a phrofi bod cyflogi ceidwaid rhostiroedd yn allweddol i gadw a gwella rhosdiroedd bendigedig canolbarth Cymru”.
Mae’r Ymddiriedolaeth Rhedyn yn falch o gymeryd rhan gyda’r Bartneriaeth. Rydym yn darparu hyfforddiant i’r fenter, rydym hefyd yn darparu peth gefnogaeth gweinyddol i Catherine Hughes i’w helpu hi ddod a’r elfennau gwahanol at eu gilydd.
Hyd yn hyn rydym wedi cyrsiau ar Rheoli Integredig a Rheoli Rhedyn, wedi galluogi cyfnewid ceidwaid rhwng Powys ac Sir Aberde, ac roeddem yn gallu trefnu ymweliad ymgynghorol gan Dick Bartlett o’r Rhostiroedd Prydeinig Cyf.
Mae gennym hefyd ddigwyddiad llosgi arfer orau wedi’ i’w gynllunio am yr hydref a fwy i ddod flwyddyn nesaf. Mae gan ein digwyddiadau elfennau theori ac ymarferol iddynt ac maent wedi eu mynychu yn dda gyda llawer o drafod, rhanu syniadau ac adborth cadarnhaol.
Yn niwrnod reholi rhedyn, roeddem yn gallu galw ar arbenigedd Llywydd Yr Ymddiriedolaeth Grug, Rob Marras Agronomydd Jonathan Harrington a Dwr Cymru, yn ogystal a chwmniau sy’n darparu offer rheoli rhedyn ar gyfer arddangosiadau ymarferol ar Beacon Hill.
Mae David Thomas yn rhedeg Beacon Hill i’r perchnogion Crown Estates. Ar un tro roedd Beacon Hill yn rosdir grugiar pwysig yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg ac yn denu llawer o bobl ar draws yr D.U a thu hwnt. Cewch weld weddillion porthdy hela oes Victoria ar ochr y bryn heddiw ac roedd hyd yn oed orsaf tren yno i heidio gwesteion i fyny i’r rhosdir. Mae David wedi bod yn gweithio tuag at adfer y rhedyn ers 2014 ac mae’n gweithio’n agos gyda’r porthwyr ar y comin, i gyflawni cydbwysedd rhwng y grug, pori a’r rhedyn. Mae David yn gweld gwelliannau yn barod gyda mwy o rugiar coch i’w gweld yn ogystal ac adar eraill ond mae her yr ysglyfaethwyr yn amlwg. “Bydd angen fwy o adnoddau i ddarganfod cydbwysedd” medda David, “ac mwy o gydweithio gan bawb a diddordeb. Gan fod ein cyfnod llosgi bythefnos yn fyrach yng Nghymru nag yn Lloegr a’r Alban, mae llawer o bethau yn ein herbyn, felly mae cydweithio gyda WG a NRW yn hanfodol”.
Bydd ein digwyddiad hydref ar Rosdir Llanthony sy’n eiddo i Arwyn Davies a saith o bartneriaid- oll o gefndir meddygol. Archebwyd bron i ugain mlynedd yn ol, mae diddordeb Arwyn a’i bartneriaid yn deilio o’u cariad am y rhosdir yma, gyda’i ddigonedd o grug a’r golygfeydd ysblennydd ar draws Bannau Brycheiniog a thu hwnt.
“Dros y blynyddoedd reoli Bal Bach mae rhedyn hun wedi dod yn fwy amlwg ac wedi effeithio bywyd adar. Rydym am gadw’r egni i fyny ac rydym yn falch o fod yn rhan o’r bartneriaeth sy’n helpu ni reoli’r rhosdir drwy gylchdroi llosgi a toriadau yn ogystal a chadw llygaid ar ysglyfaethwyr. Rydym wrth ein boddau ar y rhosdir ym misoedd Awst a Medi. Digwyddiad cymdeithasol ydyw, gyda saethu grugiar a phicnic”.
Nid yw’r dair blynedd yn amser hir yng nghydestyn rheoli rhosdir. Bydd angen mwy o amser i’w gweld yn cynnig cymysged o ddefnyddiau cynaliadwy, ond ma’e ddechreuad pwysig sy’n galluogi cynnydd. Fel mae’r D.U yn edrych tuaf at ddyfodol tu allan i’r Polisi Amaethyddol Gyffredin, mae’r Bartneriaeth yn profi’r cydbwysedd cyfalaf naturiol sy’n gyffredin yn meddwl llywodreathol ar hyn o bryd. Dylid eu hymdrechion nawr eu helpu tuag at y polisi cefn gwlad sydd am gymeryd lle’r cefnogaeth fferm sy’m bodoli nawr a’r sustem datblygu cefn gwlad.